Μεσαίωνας δεν είναι μόνο σκοτάδι

Η σύγχρονη επιστήμη έχει μια απλή ιστορία. Ξεκίνησε στην Αναγέννηση με τις επαναστατικές παρατηρήσεις του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου και άνθησε στην εποχή του Διαφωτισμού με τα χημικά πειράματα του Ρόμπερτ Μπόιλ και το «κούρδισμα» του κόσμου από τον Ισαάκ Νεύτωνα.

Η άποψη αυτή είναι τόσο διαδεδομένη ώστε κινδυνεύουμε να την πιστέψουμε, λέει ο φυσικός Τομ Μακ Λις του Πανεπιστημίου του Ντάραμ της Βρετανίας. «Τόσο πολλά βιβλία coffee table παρουσιάζουν την επιστήμη ως ένα φαινόμενο του Διαφωτισμού και όλα όσα προηγήθηκαν ως μυστικιστική αλχημεία και σκοταδισμό» τονίζει. Ο κ. Μακ Λις μετέχει στην πρωτοβουλία Ordered Universe, μια ομάδα επιστημόνων και ιστορικών με έδρα το Ντάραμ οι οποίοι συγκεντρώνουν στοιχεία για να δείξουν μια άλλη ιστορία.


Πρόσφατα απέκτησαν έναν βασικό μάρτυρα υπεράσπισης της υπόθεσής τους, τον Ρόμπερτ Γκρόστεστ (Robert Grosseteste), έναν άγγλο κληρικό και λόγιο του 13ου αιώνα ο οποίος έγινε επίσκοπος του Λίνκολν. Ο Γκρόστεστ θεωρείται εδώ και καιρό ένας προαναγεννησιακός άνθρωπος της... Αναγέννησης ο οποίος έγραψε για τα πάντα, από τον ήχο ως τους κομήτες και τα άστρα. Αυτό όμως που τράβηξε το ενδιαφέρον των ερευνητών του Ντάραμ ήταν ένα δοκίμιο περί της φύσης του χρώματος που έγραψε το 1225. Πιστεύουν ότι αποδεικνύει πως ο Γκρόστεστ είχε μια απόλυτα σύγχρονη κατανόηση του χρώματος. Αν αυτό ισχύει, ο Μεσαίωνας τελικά δεν ήταν και τόσο «σκοτεινός».

Τι είναι το χρώμα;
Το χρώμα είναι μια δύσκολη έννοια. Πώς προκύπτει η απεριόριστη σειρά αποχρώσεων ανάμεσα στο μαύρο και στο άσπρο; Για τον Αριστοτέλη αυτές εκπέμπονταν από τα αντικείμενα. Επτά «είδη» χρωμάτων έμπαιναν σε μια σειρά που ένωνε το μαύρο με το άσπρο και όλα τα άλλα φτιάχνονταν από τον συνδυασμό αυτών των ειδών με διαφορετικούς τρόπους.
Σήμερα ξέρουμε ότι το χρώμα ενός αντικειμένου εξαρτάται από τις συχνότητες του φωτός που αυτό απορροφά και αντανακλά. Το χρώμα δεν καταλαμβάνει μια γραμμή αλλά έναν τρισδιάστατο χώρο – οι διαστάσεις είναι τρεις επειδή ο αμφιβληστροειδής μας έχει τρεις τύπους φωτοευαίσθητων κωνίων οι οποίοι είναι συντονισμένοι σε διαφορετικά φάσματα συχνοτήτων. Αυτή η «τριχρωματική» θεώρηση των χρωμάτων επιτρέπει στους σχεδιαστές γραφικών, στις τηλεοράσεις και στις οθόνες των ηλεκτρονικών υπολογιστών να δημιουργούν εκατομμύρια χρώματα χρησιμοποιώντας μόνο τρεις συχνότητες φωτός – σε γενικές γραμμές, αυτές του κόκκινου, του πράσινου και του μπλε.
Υπάρχουν και άλλοι τρόποι αναπαράστασης της πλήρους κλίμακας των χρωμάτων. Ορισμένοι δεν λειτουργούν αναμειγνύοντας συγκεκριμένα χρώματα: π.χ., ένας τρόπος είναι η μεταβολή της φωτεινότητας, του τόνου και του κορεσμού. Τρεις ανεξάρτητες μεταβλητές είναι όμως πάντα απαραίτητες για να παραχθεί η κλίμακα των χρωμάτων που βλέπουμε.

Η ουσία σε 400 λέξεις!
Ολα αυτά φαίνεται ότι ήταν απόλυτα σαφή για τον επίσκοπο Γκρόστεστ. Εχοντας γεννηθεί το 1174 στην κομητεία του Σάφολκ της Ανατολικής Αγγλίας και ενώ δίδασκε, στη δεκαετία του 1220, Θεολογία στην Οξφόρδη, ο Γκρόστεστ διατύπωσε τη θεωρία του για το χρώμα με 400 λέξεις στα λατινικά, χωρίς μαθηματικούς όρους ή διαγράμματα. «Το κείμενο είναι απίστευτα πυκνό» λέει ο ιστορικός Τζάιλς Γκάσπερ, επικεφαλής της ομάδας Ordered Universe.
Σηματοδοτεί επίσης μια σημαντική στροφή από την προηγούμενη γραμμή σκέψης. Κατ’ αρχάς, λέει ο Γκρόστεστ, τα χρώματα δεν υπάρχουν από μόνα τους αλλά αποτελούν μια ιδιότητα των αλληλεπιδράσεων του φωτός και της ύλης. «Το χρώμα είναι φως που ενσωματώνεται σε ένα διάφανο μέσο» γράφει. Δεύτερον, τα χρώματα σχηματίζονται γλιστρώντας σε τρεις κλίμακες: από τα «clara» στα «obscura», από τα «multa» στα «pauca» και από το «purum» στο «impurum». Η λευκότητα, προσθέτει, είναι μια ακραία έκφραση που παράγεται από τον συνδυασμό των clara, multa και purum. Η περιγραφή αυτή μοιάζει πολύ με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε το χρώμα σήμερα. «Σε εννοιολογικό επίπεδο το κείμενο του Γκρόστεστ ταιριάζει πολύ με τις σύγχρονες απόψεις περί χρώματος» λέει η Χάνα Σμίθσον, ψυχολόγος της αντίληψης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μέλος της ομάδας Ordered Universe.
Οι ιδέες του επισκόπου είναι δύσκολο να διευκρινιστούν περισσότερο καθώς δεν ορίζει με ακρίβεια τους όρους του. Ενα λεξικό λατινικών όρων θα έδινε ως μετάφραση τις λέξεις «ανοιχτά», «σκούρα», «πολλά», «λίγα», «καθαρό» και «νοθευμένο», ποια είναι όμως η σχέση με τους σύγχρονους τρόπους περιγραφής των χρωμάτων; «Κάναμε κάποιες υποθέσεις: αναρωτηθήκαμε αν οι διαστάσεις που περιγράφει αφορούν τη φωτεινότητα ή κάτι αντίστοιχο με τον κορεσμό ή τον τόνο, π.χ.» λέει η κυρία Σμίθσον. «Δεν είναι όμως εύκολο να βρούμε μια ικανοποιητική απάντηση».

Τα λάθη των αντιγραφέων
Η ομάδα είναι πεπεισμένη ότι ο Γκρόστεστ δεν εκφράζει απλώς εικασίες. Οι περισσότεροι μελετητές είχαν ως τώρα απορρίψει το κείμενο για το χρώμα εξαιτίας δύο βασικών λαθών. Πρώτον, υπολογίζοντας πώς μπορούν να συνδυαστούν τα χρώματα έχει λάθος σε έναν βασικό αριθμό: δίνει το εννέα ενώ το σωστό είναι το 14. Δεύτερον, αν το άσπρο είναι clara, multa και purum, το μαύρο θα έπρεπε να είναι το αντιδιαμετρικά αντίθετο: obscura, pauca και impurum. Ο Γκρόστεστ ωστόσο το περιγράφει μόνο ως obscura και pauca.
Οπως αποδεικνύεται, όμως, ο Γκρόστεστ υπήρξε απλώς θύμα αμελούς αντιγραφής των κειμένων του. Για άγνωστους λόγους οι ιστορικοί εργάστηκαν με μεταγενέστερα αντίγραφα των χειρογράφων του. Οταν ο κ. Γκάσπερ εξέτασε ένα από τα πρώτα αντίγραφα στην Bodleian Library της Οξφόρδης ανακάλυψε ένα «14» στη σωστή θέση, γραμμένο με αραβικά ψηφία. Αυτό δείχνει ότι ο Γκρόστεστ ήταν ενήμερος για τις τελευταίες μαθηματικές εξελίξεις. Τα αραβικά ψηφία έφθασαν στην Ευρώπη μόλις το 1202, με τη δημοσίευση του «Liber Abaci», μιας διατριβής του ιταλού μαθηματικού Φιμπονάτσι. Φαίνεται ότι ο μεταγενέστερος αντιγραφέας του Γκρόστεστ δεν τα ήξερε ακόμη καλά και «μετέφρασε» το 14 ως ΙΧ στα λατινικά ψηφία γράφοντας «novent» - δηλαδή, εννέα.
Για να διερευνήσει την άλλη κηλίδα στην υπόληψη του Γκρόστεστ ο κ. Γκάσπερ ταξίδεψε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας στη Μαδρίτη, όπου βρίσκεται το πιο παλιό χειρόγραφο του κειμένου. «Ημουν με την ψυχή στο στόμα, ευχόμουν να πετύχει» λέει ο κ. Μακ Λις. Και πέτυχε. Εκεί, στην περιγραφή του μαύρου, υπήρχε το «impurum» που έλειπε από τα άλλα αντίγραφα - η τελική απόδειξη, λένε οι ερευνητές, ότι ο Γκρόστεστ εργάστηκε με την ίδια σχολαστικότητα και μεθοδικότητα αλλά και με την ίδια συναίσθηση της μαθηματικής λογικής που θα είχε οποιοσδήποτε μεταγενέστερος πραγματικός επιστήμονας.

Μαθηματικά χωρίς... τύπους
Ο κ. Γκάσπερ πιστεύει πως το γεγονός ότι παραβλέψαμε τις ικανότητες του Γκρόστεστ δεν οφείλεται μόνο στα υποτιθέμενα λάθη αλλά και στο ότι δεν παρουσίασε τα συμπεράσματά του με έναν τρόπο ο οποίος φαίνεται «επιστημονικός» στα μάτια μας. «Ενα από τα πράγματα που μου έκαναν εντύπωση δουλεύοντας με τους επιστήμονες σε αυτή τη μελέτη είναι το πόσο η μεσαιωνική σκέψη διέπεται από τα μαθηματικά» λέει. «Πραγματικά στηρίζουν πολλά από όσα λέγονται, επειδή όμως δεν παρουσιάζονται με τύπους περνούν σχεδόν απαρατήρητα».
Κατόπιν αυτού ο ιστορικός κ. Γκάσπερ πιστεύει ότι πρέπει να ανασκευάσουμε την αντίληψή μας για τη μεσαιωνική ικανότητα επιστημονικής σκέψης. «Πρόκειται για έναν κόσμο που σκέφτεται την τάξη που διέπει την κοινωνία και το Σύμπαν» λέει. «Ο Γκρόστεστ κάνει επιστήμη, δίνει την ερμηνεία του για το Σύμπαν». Για τον φυσικό κ. Μακ Λις μια αναθεώρηση θα αλλάξει θετικά το πώς βλέπουμε την επιστήμη: όχι ως μια πρόσφατη, σπάνια καινοτομία αλλά ως κάτι βαθιά ανθρώπινο και βαθιά παλιό. «Ο Γκρόστεστ είναι υπό μια έννοια αδελφός ή πρόγονός μας» λέει. «Νιώθω ότι θα μπορούσα να καθήσω μαζί του και να τα πούμε πίνοντας ένα ποτήρι υδρόμελι».